Stary Sącz | Nowy Sącz | Rytro | Czorsztyn | Krościenko n. Dunajcem

Podczas zjazdu z Siemowitem I mazowieckim i Kazimierzem I kujawskim w Korczynie, 2 marca roku 1257 książę Bolesław V Wstydliwy przekazał swojej żonie Kindze (Kunegundzie) oprawę wienną w postaci części księstwa krakowskiego obejmującej tereny w trójkącie: Biecz – Limanowa – Podoliniec, z centralnym grodem w Sączu. Kinga pozostawała (i tytułowała się) księżną sądecką do swej śmierci w roku 1292. Jej następczynią została Gryfina, wdowa po księciu Leszku II Czarnym. Po śmierci księżnej pomiędzy 1305 i 1309 rokiem, ziemia sądecka formalnie utraciła swą odrębność i została ponownie włączona do księstwa krakowskiego. Po śmierci króla Władysława I Łokietka w roku 1333, powrócono do tradycji przekazywania ziemi sądeckiej żonom władców Krakowa i tereny te otrzymała w zarząd (jako oprawę wdowią) królowa Jadwiga kaliska. Po jej śmierci w roku 1339 ziemia sądecka ponownie włączona została do księstwa krakowskiego i pomimo pewnej odrębności etnicznej i kulturowej nie stanowiła już samodzielnego władztwa.

Stary Sącz, woj. małopolskie, powiat nowosądecki - klasztor klarysek
Klasztor nad stromym wypiętrzeniem doliny Popradu ufundowała w roku 1280 księżna Kinga (Kunegunda), wdowa po Bolesławie V Wstydliwym. Już wkrótce (1285) rozpoczęto budowę kościoła klasztornego, który konsekrowany został jednak dopiero w roku 1332. Pozostałe zabudowania klasztorne wzniesiono z drewna (część z nich powstała jednak na murowanych fundamentach). Fundatorka podjęła decyzję o wstąpieniu do zakonu klarysek i osiadła w klasztorze. Tu też zmarła i została pochowana. Z klasztorem sądeckim związane były jeszcze inne kobiety z rodzin piastowskich:

• w latach 1288-1300 przebywała tu Gryfina, wdowa po księciu Leszku II Czarnym; po śmierci Kingi (1292) przejęła funkcję ksieni;
• w latach 1333-1339 przebywała tu królowa Jadwiga kaliska, wdowa po Władysławie I Łokietku; tu też zmarła i została pochowana;
• w latach 1350-1360/63 ksienią klarysek sądeckich była Konstancja, córka księcia Bernarda Statecznego; tu też prawdopodobnie została pochowana;
• ok. 1370 roku ksienią klarysek sądeckich była Agnieszka, córka księcia Bolesława II opolskiego; tu też prawdopodobnie została pochowana.

W późniejszych latach kościół klasztorny i pozostałe zabudowania przechodziły szereg przebudów i rozbudów, m.in. w związku z beatyfikacją fundatorki Kingi w końcu wieku XVII wieku wnętrze kościoła przeszło dość gruntowną barokizację. Do najważniejszych elementów związanych z książęco-królewską historią tego miejsca należy zaliczyć przede wszystkim wyposażenie kaplicy Św. Kingi, w tym relikwiarz z jej szczątkami, a także figurę księżnej wykonaną z drewna lipowego ok. 1470 roku. W kościele klasztornym znajduje się również współczesna tablica pamiątkowa poświęcona królowej Jadwidze kaliskiej.

Nowy Sącz, woj. małopolskie, miasto powiatowe - zamek królewski
Zamek wzniesiono w XIV wieku (przed rokiem 1394). Możliwe, iż jego fundatorem był król Kazimierz III Wielki, jednak o takiej fundacji milczą współczesne kroniki. Warownia nowosądecka wzniesiona została w północno-zachodnim narożniku miasta i połączona z obwarowaniami miejskimi. Zamek wielokrotnie gościł polskich monarchów: w roku 1370 zatrzymał się tu Ludwik Andegaweński podążający na koronację do Krakowa, w 1384 roku witano Jadwigę Andegaweńską podążającą do Krakowa. W latach późniejszych wielokrotnie na zamku zatrzymywał się król Władysław II Jagiełło i jego następcy. W roku 1611 zamek i miasto zostały zniszczone przez pożar. Odbudowa i rozbudowa założenia, w stylu renesansowym, przeprowadzona została w latach 1612-18 przez starostów Sebastiana i Stanisława Lubomirskich. W czasie Potopu szwedzkiego, w roku 1655 schronił się w nim król Jan II Kazimierz Waza uchodzący przed Szwedami. Upadek warowni nastąpił w roku 1768 roku, kiedy to podczas przemarszu konfederatów barskich zaprószono pożar. Zniszczył on zamek niemal doszczętnie. Kolejny pożar z roku następnego dokonał dzieła zniszczenia - spłonęły nawet dachy. W okresie zaborów, początkowo nie realizowano żadnych inwestycji na zamku: rozebrano część murów, a w roku 1813 podczas powodzi zachodnie skrzydło osunęło się do Dunajca. Dopiero w roku 1838 władze austriackie umocniły północną część założenia, przeznaczając je na koszary i magazyny wojskowe. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, odbudowano w znacznym stopniu zamek nowosądecki. Nie przetrwał on jednak do dzisiejszych czasów, gdyż doszczętnie zniszczył go (w roku 1945) wybuch amunicji zgromadzonej w podziemiach przez okupanta niemieckiego. Po wojnie odbudowano jedynie renesansową 'Basztę Kowalską' i fragment murów obwodowych.

Rytro, woj. małopolskie, pow. nowosądecki - zamek rycerski, następnie królewski
Zamek na szczycie wzgórza górującego nad rzeką Poprad wzniesiono już w XIII wieku. Osoba fundatora pozostaje nieznana. Być może strażnicę zbudowali rycerze-rozbójnicy, tzw. raubitterzy. Inna teoria jako fundatora wymienia wojewodę krakowskiego Teodora Świebodzica z rodu Gryfitów, który uzyskał prawo zabudowy tych ziem od księcia Henryka I Brodatego. Jan Długosz podaje iż w XIII wieku właścicielem zamku był kasztelan sądecki Piotr Wydżga h. Janina. Początkowo była to budowla drewniana z murowaną wieżą. W XIV stanowi już własność książąt krakowskich, co potwierdza m.in. dokument z roku 1312. W połowie XIV wieku, z inicjatywy króla Kazimierza III Wielkiego, zamek ryterski zostaje rozbudowany: powstaje mur obwodowy i kamienny budynek mieszkalny. Od wieku XV warownia w Rytrze staje się przedmiotem dzierżaw i władają nią osoby prywatne. Na początku XVI wieku od strony wschodniej wzniesiono niewielką basteję, jednak już wkrótce zamek popadł w ruinę. Przekazy informują, iż w roku 1580 był już w bardzo złym stanie technicznym. W roku 1657, podczas interwencji węgierskiej Jerzego II Rakoczego, w czasie Potopu szwedzkiego, założenie zostało ostatecznie zrujnowane. Pierwsze prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne przeprowadzono dopiero w latach 70. XX wieku. Obecnie ponownie na zamku prowadzona jest rekonstrukcja, a także prace archeologiczne.

Czorsztyn, woj. małopolskie, pow. nowotarski - zamek królewski
Zamek gotycki ufundował w połowie XIV wieku król Kazimierz III Wielki, w miejscu istniejącej wcześniej warowni drewnianej z murowanym cylindrycznym stołpem, otoczonej murem (utożsamianej ze wspomnianym przez źródła pod rokiem 1320 castrum Wronin, ufundowanym prawdopodobnie przez zakon Klarysek z Sącza). Powstał zamek średni, oddzielony murem poprzecznym od zamku górnego, a także przy zachodniej ścianie zamku górnego zbudowano budynek mieszkalny. W przywileju Ludwika Andegaweńskiego z roku 1381 na rzecz opactwa Kartuzów w Czerwonym Klasztorze jako kasztelan czorsztyński wymieniony jest Bolesław III, książę strzelecki. Taka nominacja wskazuje, iż warownia czorsztyńska musiała być już wówczas ważna i znaczna, a władanie nią - prestiżowe. Na tym właśnie zamku witano w roku 1384 młodą Jadwigę Andegaweńską, która przybyła do Polski w celu objęcia tronu. Warownia czorsztyńska była siedzibą starostwa niegrodowego i już od początku XV wieku powstała na dworze królewskim praktyka przekazywania jej wierzycielom w zamian za umorzenie długów. Kolejni właściciele zamku dokonywali w nim szeregu inwestycji budowlanych. Przebudowa XV-wieczna polegała na dalszym wzmocnieniu murów obronnych (m.in. poprzez budowę wieży bramnej), natomiast budynek mieszkalny na zamku górnym został nadbudowany o jedną kondygnację. Na początku XVI wieku powstał zamek dolny. Wówczas też zburzona została cylindryczna baszta na zamku średnim, co umożliwiło dalszy rozwój zabudowy gospodarczej. Kolejna przebudowa zamku miała miejsce w latach 1629-43, gdy funkcję starosty czorsztyńskiego pełnił Jan Baranowski h. Jastrzębiec: powstała wówczas m.in. czterokondygnacyjna baszta bramna, przystosowana do użycia artylerii. 15 czerwca 1651 roku zamek został podstępnie zajęty przez powstańców chłopskich pod przywództwem Aleksandra Kostki-Napierskiego. Po kilku jednak dniach, twierdzę objęły (w wyniku układów) wojska biskupa Piotra Gembickiego. Pomimo pewnych zniszczeń, zamek czorsztyński nadal stanowił ważną twierdzę w systemie obrony Rzeczypospolitej: w roku 1655 schronił się w nim król Jan II Kazimierz Waza uchodząc przed Szwedami (w zamku pozostawił skarb koronny i klejnoty). Upadek zamku nastąpił w wieku XVIII. Znacznych zniszczeń dokonały wówczas wojska rosyjskie (oddziały kozackie) w czasie działań wojennych w latach 1734-35 (tzw. wojna o sukcesję polską pomiędzy zwolennikami Stanisława Leszczyńskiego i Fryderyka Augusta Wettina). W roku 1790 potężny pożar strawił dachy i od tego czasu zamek zaczął popadać w ruinę. Konserwacja pozostałości zamku czorsztyńskiego i zabezpieczenie go w postaci trwałej ruiny realizowane są od roku 1992 i trwają do dziś. Obecnie zamek góruje nad Zalewem Czorsztyńskim, który powstał w wyniku spiętrzenia wód Dunajca w roku 1997.

Krościenko n. Dunajcem, woj. małopolskie, pow. nowotarski - zamek książęcy
Zamek wzniesiono od północnej strony wierzchołka góry (obecnie zwanej Zamkową Górą) na półce skalnej na wysokości ok. 750 m n.p.m. Ściany zbudowane były z występującego powszechnie w Pieninach wapienia. Obiekt posiadał kamienną bramę wjazdową, wieżę oraz cysternę, w której gromadziła się woda z pobliskiego źródła oraz woda deszczowa. Trudne jest wskazanie dokładnego okresu powstania założenia. Jan Długosz wspomina, iż na zamku znalazł schronienie młody Bolesław Wstydliwy z rodziną podczas najazdu mongolskiego w roku 1241. Badacze wskazują jednak, iż zamek powstał w II poł. XIII wieku, zapewne z inicjatywy księżnej Kingi - wdowy po Bolesławie Wstydliwym. Już w roku 1287, podczas kolejnego najazdu mongolskiego na ziemię krakowską, miał on potwierdzić swoją przydatność. Jak informuje Jan Długosz: W tym też nieszczęsnym czasie błogosławiona księżna Kinga, wdowa po nieżyjącym księciu krakowskim Bolesławie, zwanym Wstydliwym, z gronem siedemdziesięciu zakonnic sądeckich oraz dwiema swymi siostrami: Jolentą, wdową po księciu kaliskim Bolesławie Pobożnym i Konstancją, wdową po królu Rusi Danielu, które również wstąpiły do klasztoru i przywdziały habit, z wieloma kapłanami i rycerzami udała się do położonego nad Dunajcem, w pobliżu miasta Krościenka zamku Pieniny, chronionego doskonale zarówno naturalnym położeniem, jak i sztucznym obwarowaniem, dostępnego tylko jednym wąskim przejściem i tam bezpiecznie przebywała, gdy Tatarzy siali spustoszenie. Chociaż Tatarzy podsunęli się doń z wojskiem, nie mieli jednak odwagi nie tylko go szturmować, ale nawet tknąć, bo Bóg budził w nich taki lęk. Wkrótce jednak zamek stracił na znaczeniu i popadł w ruinę. W I poł. XV wieku zniszczyli go Węgrzy w roku 1410, albo husyci w roku 1433. Obecnie "Zamek Pieniński" to skromne pozostałości murów na turystycznym pienińskim szlaku.