pole bitwy i pomnik Bartosza Głowackiego w Janowiczkach | wzgórze Zamczysko w Janowiczkach | mogiły kosynierów w Dziemięrzycach

Gmina Racławice, woj. małopolskie, pow. miechowski
4 kwietnia 1794 roku na polach pod wsią Racławice miało miejsce zbrojne starcie oddziałów polskich dowodzonych przez Tadeusza Kościuszkę z wojskami rosyjskimi, pod dowództwem generała majora Aleksandra Tormasowa. Starcie zakończyło się zwycięstwem sił powstańczych, a zasadniczym punktem, który przeszedł do historii wojskowości polskiej było skuteczne wykorzystanie kosynierów (piechoty chłopskiej uzbrojonej w kosy) do szybkiego natarcia na pozycje artylerii rosyjskiej i zdobycie wszystkich 12 dział przeciwnika.
Sama bitwa rozegrała się na terenie kilku sąsiadujących we sobą wsi: Racławic, Janowiczek i Dziemięrzyc, z czego najważniejsze wydarzenia (szturm na stanowisko artylerii rosyjskiej) miał miejsce w Janowiczkach u podnóża wzgórza Zamczysko.

Na terenie pola bitwy w roku 1994 (w 200. rocznicę wiktorii racławickiej) ustawiono pomnik kosyniera stojącego na rosyjskiej armacie. Posąg zawiera również mocny element symboliczny: postać zamierza nadepnąć na rosyjskiego dwugłowego orła. Pomnik ma 10,5 m wysokości, wykonany został z brązu i przedstawia jednego z bohaterów batalii, chłopa Wojciecha Bartosa. Miał on podczas szturmu kosynierów za pomocą własnej czapki zgasić lont rosyjskiej armaty. Za męstwo i odwagę okazaną w walce naczelnik insurekcji Tadeusz Kościuszko mianował go chorążym Grenadierów Krakowskich, nadając mu nazwisko Głowacki i zwalniając z poddaństwa.

Dominujące nad polem bitwy racławickiej wzgórze o nazwie Zamczysko podczas starcia w roku 1794 stanowiło punkt dowodzenia rosyjskiego generała majora Aleksandra Tormasowa. Wzniesienie swoją nazwę zawdzięcza zamkowi, który znajdował się tam od początku wieku XIV. Fundatorami założenia byli przedstawiciele rodziny Karwacjanów herbu Zadora. Na cyplu wzniesienia początkowo wzniesiono drewnianą kwadratową wieżę, a sam cypel oddzielono od reszty wzgórza poprzez wykopanie suchej fosy. W następnym etapie obiekt został umocniony: w miejsce zabudowy drewnianej powstał budynek murowany z kamienia (częściowo podpiwniczony). Obiekt posiadał grube 2-metrowe mury, jednak budulec, z którego go wykonano (kamień marglowy) okazał się wkrótce powodem jego degradacji. Wskutek naturalnych procesów wietrzenia, na które margiel jest bardzo podatny, a także zapewne wskutek innych wad konstrukcyjnych zamek już w połowie wieku XV nie istniał. W trakcie badań archeologicznych prowadzonych w latach 70. i 80. XX wieku odnaleziono m.in. srebrny denar króla Władysława Łokietka, który to dowód potwierdził fakt użytkowania obiektu w wieku XIV. Obecnie na terenie dawnego zamku nie pozostały żadne ślady zabudowy, jednak zarówno kopiec, jak i sucha fosa są dobrze zachowane i czytelne w terenie.
Nad grodziskiem, w kulminacyjnym punkcie Zamczyska znajduje się Kopiec Tadeusza Kościuszki. Inicjatywę jego usypania podjęto w setną rocznicę śmierci Naczelnika w roku 1917, a usypany został w latach 1926-34 przez lokalną ludność wspieraną przez wojsko. Obiekt ten jest ostrosłupem o wysokości 13,80 m.

Straty oddziałów powstańczych w bitwie racławickiej to co najmniej kilkuset ludzi. Polegli chłopi (kosynierzy) chowani byli w miejscach, w których zginęli. Na grobach tych rodzina i okoliczna ludność wznosiła kopce mogilne i stawiała krzyże. Większość tych mogił nie zachowała się do dziś, jednak kilka z nich przetrwało, w tym trzy na terenie wsi Dziemięrzyce. Zostały one zabezpieczone, oznaczone krzyżami i tablicami pamiątkowymi o następującej treści W hołdzie bohaterskim kosynierom i żołnierzom regularnych wojsk koronnych Rzeczpospolitej - uczestnikom insurekcji kościuszkowskiej poległym w bitwie racławickiej 4 kwietnia 1794 r. w walce o wolność i niepodległość Polski.