zamek królewski | mennica | mury miejskie | pomnik konny Kazimierza Wielkiego

Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie, miasto wojewódzkie
Równolegle do funkcjonującego nieopodal grodu Wyszogród w okresie wczesnego średniowiecza (XI wiek) rozwinęła się również warownia bydgoska. Pełniła ona funkcje strażnicze i gospodarcze, takie jak ściąganie ceł i danin. Na początku XIII wieku gród awansował do roli kasztelańskiego, a okresowo (1314/15-1320/24) był siedzibą księcia Przemysła inowrocławskiego. Wzrost znaczenia Bydgoszczy związany był... z najazdem krzyżackim z roku 1330, kiedy to zniszczeniu uległy dotychczasowe umocnienia grodowe, a przede wszystkim gród Wyszogród. Zgodnie z decyzją króla Kazimierza III Wielkiego to Bydgoszcz miała stać się głównym ośrodkiem władzy i ośrodkiem osadniczym w regionie. W roku 1346 król lokował miasto na prawie magdeburskim. W czasach jagiellońskich Bydgoszcz stała się siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały aż do rozbiorów. Okres stałego rozwoju miasta i jego bogacenia się zakończyły wojny północne ze Szwecją. W roku 1657 w Bydgoszczy król Jan II Kazimierz Waza i elektor Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli traktaty welawsko-bydgoskie, na mocy których zerwano zależność lenną pomiędzy Rzeczpospolitą a Prusami Książęcymi. Późniejsze lata, a szczególnie czasy saskie były dla Bydgoszczy okresem upadku gospodarczego i demograficznego. W roku 1772 Bydgoszcz została zajęta przez Prusy w ramach I rozbioru Rzeczypospolitej.

Do najważniejszych obiektów królewskiej Bydgoszczy należy zaliczyć przede wszystkim nieistniejący dziś zamek królewski. Obiekt ufundował król Kazimierz III Wielki. Powstał prawdopodobnie w latach 40. i 50. XIV wieku (wskazuje na to wzmiankowanie burgrabiego w roku 1346). Warownię wzniesiono na planie prostokąta na sztucznym wzniesieniu, pośrodku wyspy oblewanej wodami rzeki Brdy i fosy zamkowej. Obiekt składał się z trzech prostopadłych skrzydeł otaczających wewnętrzny dziedziniec i posiadał trzy narożne czworoboczne wieże oraz wieżę bramną dodatkowo bronioną przez przedbramie. Całość założenia otoczona była ceglanym murem. Gotycki zamek już od początku swego istnienia był siedzibą starostów bydgoskich, a okresowo (1370-77) rezydował w nim książę Kazimierz (Kaźko) IV słupski, wnuk i niedoszły dziedzic Kazimierza Wielkiego. Książę ten zmarł na zamku bydgoskim w początku 1377 roku (po odniesieniu ran podczas oblężenia zamku w Złotorii). W późniejszych czasach na zamku gościli i okresowo przebywali niemal wszyscy królowie polscy, a szczególnie często Kazimierz IV Jagiellończyk (podczas działań zbrojnych wojny trzynastoletniej), czy Stefan I Batory w roku 1577 (zamieszkiwał tu przez okres 3 miesięcy). Traktat toruński z roku 1466 i włączenie do Korony Polskiej Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i Warmii spowodowały, iż zamek utracił swoje strategiczne znaczenie jako kluczowa twierdzy pogranicza polsko-krzyżackiego. W związku z powyższym kolejni starostowie nie realizowali większych prac inwestycyjnych. Jedynym wyjątkiem od tej reguły były lata 1633–50, gdy starostą bydgoskim był kanclerz wielki koronny Jerzy Ossoliński. Oprócz niezbędnych prac remontowych zamku gotyckiego obiekt został otoczony nowoczesnym systemem fortyfikacji bastionowych. Działania wojenne podczas Potopu szwedzkiego przyniosły kres funkcjonowaniu warowni. W roku 1656 twierdza została wysadzona w powietrze, a eksplozja ładunków wybuchowych zniszczyła zarówno gotyckie skrzydła mieszkalne jak też otaczające wzgórze fortyfikacje bastionowe. W późniejszym okresie zamek nie został już odbudowany. Dzieła zniszczenia dokonywała okoliczna ludność wykorzystująca budulec dla własnych potrzeb, a po roku 1773 władze pruskie rozpoczęły etapową rozbiórkę. Ostatecznie w roku 1859 wszystkie ruiny zostały usunięte.

Prawo bicia monety Bydgoszcz uzyskała na mocy przywileju lokacyjnego króla Kazimierza III Wielkiego z roku 1346 roku. Pierwszą udokumentowaną źródłową mennicą był jednak dopiero zakład prywatny powstały na Wyspie Młyńskiej w roku 1594. Funkcjonował on do roku 1601, kiedy to na podstawie postanowień sejmu zamknięto wszystkie (poza krakowską) mennice w Koronie Polskiej. Ponownego otwarcia mennicy bydgoskiej dokonano w roku 1613 - tym razem już jako zakład królewski. Gdy zarządcą obiektu został holenderski mincerz Jakub Jacobson (1616) rozpoczął się okres świetności mennicy. Zarządzany przez niego zakład w Bydgoszczy wybijał do roku 1632 szelągi, grosze, półtoraki, orty, półtalary, talary, talary medalowe, dukaty i monety wielodukatowe. W tym właśnie okresie (1621) w Bydgoszczy wybito największą monetą dukatową w historii polskiego mennictwa - była to moneta studukatowa króla Zygmunta III Wazy (jeden z jej egzemplarzy na licytacji w roku 2018 osiągnął cenę 2,16 mln dolarów!). Wraz ze śmiercią króla Zygmunta w roku 1632, zakład bydgoski został przekształcony w mennicę państwową, zarządzaną przez podskarbiego koronnego. W czasach panowania Władysława IV zrezygnowano z bicia monety drobnej (szelągów, groszy, półtoraków i ortów), a ostatecznie w roku 1644 mennicę zamknięto. W czasie rządów Jana II Kazimierza zakład bydgoski funkcjonował w okresach 1650-52 (pod zarządem podskarbiego wielkiego koronnego Bogusława Leszczyńskiego, dziadka późniejszego króla Stanisława Leszczyńskiego) oraz w latach 1660-67. W roku 1663 w Bydgoszczy rozpoczęto emisję tymfa (złotówki) - srebrnej monety podwartościowej (kredytowej), w której ilość srebra była niższa niż deklarowana przez emitenta wartość. Emisja tej nietypowej monety podyktowana była potrzebą odbudowy kraju po zniszczeniach spowodowanych w czasie Potopu szwedzkiego. W późniejszych latach mennica bydgoska wykorzystywana była sporadycznie do wybijania monet złotych (za Michała Korybuta Wiśniowieckiego), następnie zamknięta i znów otwarta w roku 1677. Był to początek ostatniej działalności zakładu. Monety króla Jana III Sobieskiego były ostatnimi numizmatami wybijanymi w Bydgoszczy. Po roku 1688 zaprzestano produkcji. W roku 1765 Komisja Skarbu nakazała przewieźć pozostałości bydgoskiej mennicy do Warszawy.
Kompleks budowli mennicy liczył sobie kilkanaście obiektów i obejmował również urządzenia techniczne wykorzystujące wodną siłę napędową nurtu rzeki Brdy. Do czasów współczesnych zachował się jeden budynek, w którym znajduje się obecnie Europejskie Centrum Pieniądza.

Pierwsze umocnienia lokacyjnego miasta stanowiły obwałowania oraz drewniana palisada z systemem drewnianych bram. Ceglane mury rozpoczęto wznosić w początkach wieku XV wieku, jednak całkowitego ukończenia inwestycji udało się dokonać dopiero w I połowie XVI wieku. Mury miejskie chroniły Bydgoszcz jedynie od strony południowej południa, gdyż z pozostałych stron obronę stanowiły cieki wodne. W skład systemu fortyfikacji miejskich wchodziły 4 bramy i 5 baszt. Od strony wschodniej miasto osłaniał zamek z własnym systemem fortyfikacji. W połowie XVII wieku podjęto próbę modernizacji umocnień miasta: wzniesiono nowoczesny bastion ziemny, a późnośredniowieczne mury obronne wzmocniono zewnętrznym wałem ziemnym, celem zwiększenia ich odporności na ostrzał artyleryjski. Przestarzały system fortyfikacji (zarówno mury, jak i zamek) pokazał swą słabość w czasie Potopu szwedzkiego, kiedy nie stanowił już wyzwania dla nowocześnie wyposażonej armii szwedzkiej. Późniejsze lata i konflikty zbrojne przynosiły kolejne zniszczenia murów i ostatecznie w wieku XIX większość z nich została rozebrana z inicjatywy władz pruskich. Do czasów obecnych zachowały się trzy fragmenty reliktów murów oraz jedna baszta.

Pomnik Kazimierza III Wielkiego odsłonięto 26 października 2006 roku. Wykonana z brązu 5-metrowa (i 3-tonowa) rzeźba przedstawia króla w zbroi siedzącego na koniu. Kazimierz posiada koronę królewską na głowie, w prawej ręce trzyma berło, a w lewej dzierży dokument lokacyjny Bydgoszczy (z 19 kwietnia 1346 roku). Twarz władcy wzorowana jest na na portrecie imaginacyjnym autorstwa Jana Matejki, a za wzór insygniów monarszych posłużyły te odnalezione w królewskim sarkofagu w roku 1869. Rzeźbę ustawiono na 2-metrowym granitowym cokole zlokalizowanym w miejscu przebiegu dawnego muru miejskiego Bydgoszczy, w pobliżu zachowanych do dziś jego reliktów.