Gdańsk | Nowe | Owidz | Świecie

Gdańsk, woj. pomorskie, miasto wojewódzkie
Po raz pierwszy w źródłach pisanych Gdańsk został wzmiankowany (w formie Gyddanyzc) ok. roku 1000 w pierwszym Żywocie Św. Wojciecha autorstwa Jana Kanapariusza, chociaż osada rybacka w tym miejscu istniała już w wieku VII. Początkowo stanowił siedzibę lokalnych władców pomorskich, by już wkrótce - w ramach podbojów piastowskich - stać się częścią państwa Mieszka I i jego następców. Rola Gdańska w czasach pierwszych Piastów nie była znacząca, na co może wskazywać wyznaczenie Kołobrzegu w roku 1000 na siedzibę biskupstwa dla Pomorza. Nie jest znana pierwsza lokalizacja obronnego grodu - dopiero umiejscowienie kolejnego założenie z lat 50-60 XI wieku (wzniesionego przez księcia Kazimierza I Odnowiciela) znane jest dzięki badaniom archeologicznym. W czasach rządów Bolesława II Szczodrego, Pomorzanie - wykorzystując militarne zaangażowanie księcia na terenie Czech - uniezależnili się od państwa piastowskiego. Pomimo podejmowanych wielu prób opanowania tych terenów przez Władysława I Hermana, udało się to dopiero jego synowi, Bolesławowi III Krzywoustemu w roku 1116. Od tej pory Gdańsk (i całe Pomorze Wschodnie) weszły w trwający ponad 100 lat okres zależności od Polski. Władcy piastowscy (początkowo Krzywousty, a następnie kolejni książęta-seniorzy zasiadający w Krakowie) wyznaczali namiestników (tytułowanych princeps) do sprawowania władzy w ich imieniu. W ten sposób od II połowy XII wieku na Pomorzu Wschodnim ustabilizowała się tradycja rządów namiestniczych lokalnej dynastii Sobiesławiców (badacze genealogii spierają się o ich powiązania rodowe z Piastami). Znaczący rozwój miasta, zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym należy łączyć z latami namiestnictwa (a następnie samodzielnego władztwa) Świętopełka, zwanego później Wielkim. Książę ów wykorzystał chaos w księstwie polskim po gwałtownej śmierci księcia Leszka I Białego w roku 1227 (prawdopodobnie miał udział w organizacji zamachu na niego), by całkowicie uniezależnić się od Krakowa. Przed rokiem 1263 (być może jeszcze w roku 1227?) nadał Gdańskowi lubeckie prawa miejskie, co znacznie przyspieszyło rozwój miasta. Gdańsk pozostawał siedzibą odrębnego władztwa Sobiesławiców również po śmierci (1266) księcia Świętopełka. Po krótkich rządach księcia Warcisława II (1266-69), władzę na Pomorzu Gdańskim przejął kolejny wybitny przedstawiciel dynastii - Mściwoj II. W związku z rosnącym zagrożeniem brandenburskim, a przede wszystkim, krzyżackim, książę zdecydował się na ściślejszą współpracę z władcami piastowskimi, szczególnie z linii wielkopolskiej. Ostatecznie, w roku 1282, na mocy układu zawartego w Kępnie, Mściwoj II zapewnił sukcesję Pomorza Przemysłowi II, co ostatecznie wypełniło się w roku 1294, gdy Mściwoj II zmarł. Gdańsk stał się wówczas jednym z głównych grodów władztwa Przemysła II i jednym z filarów odrodzonego Królestwa (Wielko)Polskiego z roku 1295.
Do najważniejszych zabytków na terenie miasta, które odnoszą się do czasów, gdy Gdańsk stanowił siedzibą odrębnej linii książęcej należy m.in. obecna katedra w Gdańsku-Oliwie (pierwotnie Oliwa nie stanowiła dzielnicy Gdańska) - fundacja Sobiesławiców (princepsa Sambora I) i rodowa nekropolia części tej dynastii. Niezwykle ciekawa jest również fundacja księcia Świętopełka z roku 1226/27 - klasztor dominikanów w Gdańsku. Dzięki przeprowadzonym w ostatnich latach badaniom archeologicznym i renowacyjnym udało się uzyskać dostęp do zachowanych wnętrz oryginalnego romańskiego byłego refektarza zakonnego. Ważną pamiątką związaną z Sobiesławicami jest również złoty pierścień z napisem +ANULUS SVANT i symbolem lilii, odnaleziony w roku 1885, na terenie majątku w Korzeczniku (okolice Koła w Wielkopolsce). Badania Władysława Semkowicza z początku XX wieku pozwoliły ustalić, iż pierścień ten należał do Świętopełka gdańskiego. Zabytek eksponowany jest w Muzeum Narodowym w Krakowie. Interesującym detalem nawiązującym do tradycji książąt gdańskich jest symbol lilii (znak herbowy Sobiesławiców) nad przejazdem późnogotyckiej (I poł. XV wieku) Bramy Chlebnickiej.

Nowe, woj. kujawsko-pomorskie, powiat świecki - zamek książęcy, następnie krzyżacki (prokuratorski)
Po raz pierwszy w źródłach pisanych zamek w Nowem został wzmiankowany pod rokiem 1255. Początkowo była to drewniana warownia, wzniesiona prawdopodobnie przez księcia pomorskiego Grzymisława na przełomie XII i XIII wieku. Książęta pomorscy władali Nowem do końca roku 1294, kiedy to schedę po zmarłym Mściwoju II przejął książę wielkopolski Przemysł II. Po jego tragicznej śmierci w roku 1296 zamek w Nowem znalazł się pod władzą króla Wacława II. Władca ten przekazał zarząd nad Pomorzem Gdańskim lokalnemu możnowładcy Święcy, a w roku 1302 Nowe wraz z okręgiem (i zamkiem) stało się własnością Piotra, syna tegoż Święcy. W lipcu 1307 Święcowie poddali się władzy Brandenburgii i otrzymali niektóre ziemie i zamki (w tym Nowe) w lenno. W toku działań wojennych roku 1309, Nowe dostało się w ręce krzyżackie. W latach 1350-1405 Krzyżacy przebudowali drewniano-ziemną warownię w silną ceglaną twierdzę. Zamek uzyskał formę trzykondygnacyjnego budynku mieszkalnego. Najniższa kondygnacja przeznaczona była na pomieszczenia gospodarcze. Na środkowej kondygnacji mieściła się siedziba zarządcy zamku, refektarz, kaplica i pokój gościnny. Najwyższą kondygnację przeznaczono na spichlerze i magazyny oraz pomieszczenia dla straży. Całość założenia otoczona była murem, połączonym z systemem obwarowań miejskich. Prawdopodobnie również od strony miasta zamek był oddzielony murem (i fosą). W ręce polskie zamek powrócił chwilowo w latach 1410-11, a na stałe po zakończeniu tzw. Wojny Trzynastoletniej w roku 1466. Zamek od tego czasu stał się siedzibą starosty. W następnych wiekach obiekt powoli tracił znaczenie militarne. Znaczne zniszczenia przyniosły najazdy szwedzkie z XVII wieku. Po roku 1772, kiedy to Nowe znalazło się w zaborze pruskim, zamek został w znacznym stopniu rozebrany, a zachowany budynek przekształcono w zbór ewangelicki. Obecny wygląd i zawdzięcza szeregowi prac remontowych i adaptacyjnych przeprowadzonych od końca lat 70. XX wieku.

Owidz, woj. pomorskie, pow. starogardzki, gm. Starogard Gdański - grodzisko wczesnośredniowieczne
Gród na wzgórzu nad rzeką Wierzycą powstał w I połowie wieku XI, w czasach umacniania panowania Bolesława I Chrobrego na Pomorzu Wschodnim. Grodzisko otoczone było wałem drewniano-ziemnym z palisadą. Wszystkie obiekty wewnątrz umocnień wzniesiono z drewna. Pierwszą fazę funkcjonowania warowni zakończył prawdopodobnie rozkaz księcia Władysława I Hermana, o którym poinformował w swej kronice Gall Anonim: A ponieważ wiarołomstwu pogan w ogóle chciał odebrać ochotę do buntu, polecił swym namiestnikom w oznaczonym dniu i o określonej godzinie spalić wszystkie warownie w głębi kraju. Wydarzenie to miało miejsce podczas wojny z Pomorzanami w roku 1090. W późniejszych latach (w wieku XII) grodzisko nadal funkcjonowało, pełniąc funkcje obronne. W wieku XIII, po włączeniu tych terenów do Państwa Zakonnego, obiekt utracił swoje znaczenie strategiczne na rzecz Gniewu. Wtórnie wykorzystywany przez oddziały szwedzkie podczas Potopu, ostatecznie popadł w zapomnienie. Obecny wygląd założenia to efekt rekonstrukcji zakończonej w roku 2012.

Świecie, woj. kujawsko-pomorskie, miasto powiatowe - zamek książęcy, następnie krzyżacki (komturski)
Pierwszą warownię w widłach Wisły i Wdy zbudował książę Świętopełk gdański w połowie XIII wieku. Jesienią roku 1244 nieudaną próbę zdobycia tej nowo wzniesionej warowni podjęli Krzyżacy sprzymierzeni z księciem Kazimierzem I Konradowicem. Od ok. 1250 roku do 1270 zamek był główną siedzibą księcia Mściwoja II i jednocześnie administracyjnym centrum samodzielnego księstwa świeckiego. Zamek pozostawał we władaniu książąt pomorskich do roku 1294, kiedy to zmarł książę Mściwoj II. W następnych latach zamkiem władali Przemysł II wielkopolski (1294-1296), Leszek inowrocławski (1296), Władysław Łokietek (1296-1300), Wacław II czeski (1300-1305). W roku 1306 ponownie Władysław Łokietek opanował Pomorze Gdańskie (w tym Świecie) i pozostawił w zamku - jako swego namiestnika - bratanka, Przemysła, księcia inowrocławskiego. Książę ten jednanie zdołał obronić twierdzy w 1309 roku przed najazdem Krzyżaków, dowodzonych przez mistrza krajowego pruskiego Henryka von Plotzke. Od tego też roku, aż do połowy XV wieku zamek w Świeciu pozostawał w rękach krzyżackich. Przeprowadzona w latach 1335-50 wielka inwestycja budowlana uczyniła z warowni nowoczesną i silną twierdzę. Ceglany obiekt wzniesiono na planie kwadratu. W narożach znajdowały się wieże, przy czym jedna z nich (północno-zachodnia) była znaczne wyższa od pozostałych i stanowiła ostateczny punkt obrony. Skrzydło północne zamku było trzykondygnacyjne i znajdowały się w nim komnaty reprezentacyjne, kaplica Św. Katarzyny, kapitularz. W skrzydle wschodnim (również trzykondygnacyjnym) mieścił się zamkowy browar, kuchnie oraz dormitorium (sypialnie dla zakonników). Brak pewności, czy skrzydło południowe i zachodnie posiadały zabudowę użytkową. Warownia świecka posiadała znaczne walory obronne - dysponowała nawet bronią palną. Wojskom koalicji polsko-litewskiej podczas tzw. Wielkiej Wojny (1410-11) nie udało się zająć zamku. Powiodło się to mieszczanom świeckim w roku 1454, którzy - bez walki - opanowali zamek i obsadzili go załogą. W roku 1460 zaciężni krzyżaccy odbili obiekt. W następnym roku zostali jednak pokonani przez oddziały przysłane przez Toruń. W granicach Królestwa Polskiego Świecie formalnie znalazło się na mocy zapisów pokoju toruńskiego z 1466 roku, przy czym na zamku, aż do roku 1520, rezydowały oddziały toruńskie. Warownia stała się siedzibą starostów królewskich. Ucierpiała w znacznym stopniu podczas oblężenia przez wojska szwedzkie w roku 1655. W następnych latach zamek popadał w ruinę, do tego stopnia, że na początku XIX wieku, z polecenia zaborczych władz pruskich, dokonano częściowej rozbiórki budynku. Ostatecznie ocalało tylko północne skrzydło z wieżą.